Smekelingen • Toneelschuur Producties
Griekse klassieker als haarscherpe analyse van onze onder druk staande democratie
Hoe om te gaan met oorlogen waar we niet om gevraagd hebben, maar waarin we wel betrokken raken? Zijn wij moreel verplicht in actie te komen tegen het onrecht? En pakken maatregelen tegen politieke systemen niet juist averechts uit? Ook Theseus, leider van Athene, ziet zich in de klassieke tekst ‘Smekelingen’ van Euripides geconfronteerd met een oorlog die niet van hem is, maar waar hij zich tegen wil en dank mee moet bemoeien. Uit humanitaire redenen besluiten de inwoners van Athene ten strijde te trekken tegen Thebe. Maar een humanitaire oorlog is ook een oorlog. Smekelingen wordt gespeeld door o.a. Kirsten Mulder (winnares Colombina 2014 ‘ Who’s Afraid of Virginia Woolf?’) en Martijn Nieuwerf (winnaar Arlecchino 2014 ‘Caligula’).
‘Smekelingen’ is, na ‘Ashes to Ashes’ en ‘Stilte’ de derde voorstelling van Olivier Diepenhorst bij Toneelschuur Producties. Over ‘Ashes to Ashes’ schreef de Volkskrant (****): “Erg mooi. En erg goed gedaan. Zeer gedienstig aan wat Pinter schreef en heeft bedoeld. Kunnen een jonge regisseur en twee jonge acteurs een wrede meedogenloze Pinter aan? Ja.” NRC Handelsblad over ‘Stilte’ (****): “Spanningen in Noréns ‘Stilte’ in fraaie beelden en sterk spel”.
Olivier Diepenhorst over ‘Smekelingen’:
“Geschreven rond 420 v. Chr, ten tijde van de Peloponnesische Oorlogen, leest ‘Smekelingen’ vandaag de dag als een haarscherpe analyse van hoe onze westerse democratie, door de steeds onoverzichtelijker wordende internationale politieke situatie, onder druk komt te staan.”
Olivier Diepenhorst is met zijn Toneelschuurproductie Smekelingen genomineerd voor de BNG Bank Nieuwe Theatermakersprijs 2016.
regie Olivier Diepenhorst tekst Euripides vertaling Herman Altena spel Kirsten Mulder, Martijn Nieuwerf, Justus van Dillen, Matthijs IJgosse, Jade Olieberg dramaturgie Thomas Lamers decor Marc Warning kostuums Esmée Thomassen licht Yuri Schreuders met dank aan Abos Ultimate Vending, Sunniva Matla posterfoto Annaleen Louwes scènefoto's Sanne Peper
De dilemma's van Theseus zijn nog uiterst actueel ★★★★
Smekelingen, dat zijn de moeders die Theseus, leider van Athene, smeken de lijken van hun zonen te begraven. Ze forceren hem daarmee in de strijd tussen Thebe en Argos, een strijd die niet de zijne is - met alle gevolgen van dien.
Euripides schreef hiermee een voor zijn doen bijzonder politiek georiënteerd stuk, waarin neutraliteit en afzijdigheid tegenover buitenlandse problematiek in het geding komt. Hoe ver reikt ieders morele plicht en verantwoordelijkheid tot humanitaire hulp? De thematieken van dit stuk, dat ruim tweeduizend jaar geleden is geschreven, zijn uiterst actueel: ook onze leiders, van Tweede Kamerleden tot burgemeesters, zullen zich in de dilemma's van Theseus herkennen.
Soms zie je in een toneelstuk sterk de regisseur aan het werk. Zo niet bij Olivier Diepenhorst. Zijn regie is subtiel, onopvallend bijna; hij lijkt te verdwijnen tussen de taal en de personages. Eerder regisseerde hij bij Toneelschuur teksten van Harold Pinter en Lars Norén. Deze bewerking van Herman Altena blijft dicht bij de Griekse dichtvorm.
Tegen een bloedrode achterwand plaatste scenograaf Marc Warning een koffieautomaat, met daarop balancerend een lange plank. Een sterk beeld dat deze voorstelling precies vangt: hedendaags en universeel, alledaags en veelomvattend. De plank, die bijna de hele breedte van de speelvloer beslaat, ondergaat dezelfde spanningsboog als Theseus, als de smekende vrouwen, als onze huidige politieke leiders en alle volken in kwestie, van toen en nu: wordt het buigen of barsten?
Het oorspronkelijke stuk heeft 26 personages, maar wordt hier met vijf acteurs gespeeld. Dat levert mooie vondsten op: bijvoorbeeld het koor van smekende moeders dat Jade Olieberg in haar eentje verbeeldt. Maar het palet aan acteurs in een dubbelrol maakt de relatief statige teksten waar deze voorstelling uit bestaat bij vlagen ook diffuus en moeilijk te duiden. De heldere scène waarin Theseus (Justus van Dillen) met een Thebaanse Bode (Matthijs IJgosse) in discussie gaat over democratie, is één van de sterkste momenten.
Schakelend tussen de koffieautomaat, de microfoon en de tegenstander wordt hier een debat over vrijheid gevoerd dat binnen de kaders van dit Griekse drama blijft, maar tegelijkertijd kraakhelder refereert aan oeverloos voortdurende praatprogramma's op tv. 'Hoe kan een volk dat geen richting kan geven aan woorden een stad leiden?' Doorspekt met alom vertegenwoordigde beleefddoenerij worden hier glimlachend twee tegenovergestelde meningen uiteengezet. 'Er is geen grotere vijand voor een stad dan een alleenheerser.' Taal, regie, richting en toneelbeeld haken hier helemaal op elkaar in.
Zo ook de scène waarin een vader rouwt om zijn overleden dochter (die zich even daarvoor in een prachtig theatraal beeld in haar bruidsjurk van de koffieautomaat wierp). Diepenhorst kan binnen de kaders van het brede maatschappelijke engagement een groot uitgemeten, persoonlijke emotionaliteit sorteren.
Sander Janssens
Het Parool
Smekende vrouwen rond een koffiemachine ★★★★
Eerst zacht en nauwelijks hoorbaar, geleidelijk schel en doordringend: met lang aangehouden jammerklachten van moeders begint regisseur Olivier Diepenhorst zijn versie van Smekelingen (ca. 423) van Euripides. De acteurs staan voor de poort van Athene, gesymboliseerd door een lage horizontale balk die hen terneer lijkt te drukken. Als de toneellichten geleidelijk aangaan, ontvouwt zich een bloedrood decor met in het midden een koffiemachine. Ontwerper Marc Warning heeft in dit ene toneelbeeld de kern van deze tragedie gevangen: klassiek en hedendaags, tijdloos, dreigend. Halverwege de voorstelling gebeurt er met die balk iets verrassends, maar dat prijsgeven is jammer.
Smekelingen of ook wel Smekende vrouwen is een weinig gespeeld stuk in Nederland. In 2006 bracht de Veenfabriek met Paul Koek en de Griekse regisseur Michael Marmarionos een muzikale versie. De Atheense koning Theseus (Justus van Dillen) raakt ongewild in een conflict: voor de poorten van het nabijgelegen Thebe liggen de lijken van gesneuvelde soldaten uit het vijandelijke Argos. De moeders van de omgekomen zonen smeken Athene de lijken waardig te mogen begraven. De Atheners weigeren. Theseus bevindt zich in het hart van het conflict. Het koor van smekende moeders, vertolkt door slechts één actrice, Jade Olieberg, probeert hem ervan te overtuigen dat de gesneuvelden weggehaald mogen worden. Een sprekend detail is dat Olieberg als smekelinge Theseus in een lange, dramatisch steeds meer opgevoerde scène vastgrijpt om haar gehavende zoon te redden. Theseus gooit haar van zich af. Ondertussen is er sprake van fysiek contact, wat Theseus’ objectiviteit ondergraaft.
Justus van Dillen als Theseus is een aanvankelijk cerebrale onderhandelaar die met verve democratisch Athene verdedigt tegen de alleenheerschappij die in het tiranniek bestuurde Argos heerst. Martijn Nieuwerf als Argos-aanvoerder Adrastos probeert op redelijke wijze Theseus van zijn ongelijk te overtuigen, maar hij krijgt geen gehoor: Theseus wijst hem bot af. De koffiemachine gaat geleidelijk een steeds groter rol spelen. Theseus toetst de koffie van zijn keuze in, volgt aandachtig de verrichtingen van het apparaat (bekertje dat valt, stromende koffie) en toont op deze wijze als een man op kantoor zijn onverschilligheid.
De voorstelling gaat over veel meer dan het begraven der doden. De strijd spitst zich toe op democratie versus tirannie, op compassie versus egoïsme. Diepenhorst laat wel de banden met de actualiteit zien, maar beklemtoont die niet. De parallel met de problematiek van vluchtelingen die vergeefs smeken een vrij land binnen te mogen, is aanwezig maar niet nadrukkelijk. In een grootse scène sleept Theuseus tot slot bundels gerafelde en aan flarden gescheurde kleren aan, die de ledematen van de gedode helden voorstellen. Jade Olieberg als de moeder rangschikt de kleren zodanig, dat ze de contouren van een lichaam vormen. Maar volkomen aan rafels.
De voorstelling kent vooral sterke, krachtige scènes en minder een sterke verhaallijn. Matthijs IJgosse als de gesneuvelde zoon neemt tal van posities in van een dode soldaat: naakt liggend op de grond, gevouwen over een stuk ruïne, troost zoekend bij een vrouw zodat het beeld ontstaat van een pièta. Kirsten Mulder als Aithra (Theseus’ moeder) probeert ook al vergeefs haar zoon van het goede begraven te overtuigen. Mulder heeft een licht-brutale en ontwapenende wijze van acteren. En ook zij heeft een sterk moment, wanneer ze uit wanhoop zelfmoord pleegt omdat de redding van de gesneuvelden mislukt. Ze gaat in bruidstooi gekleed boven op het koffieapparaat staan en neemt een sprong in de afgrond. Met haar blote voet tast ze de rand af. Deze rol speelt ze niet als Aithra maar als Evadne.
Nu komen we bij een probleem dat de voorstelling het ontoegankelijke geeft: de dubbelrollen zijn niet allemaal even duidelijk en na verloop raakt de verhaallijn verbrokkeld. De vertaling van Herman Altena is helder en beeldend, maar het lukt niet alle acteurs de toch nog klassieke zinsconstructies echt strak te krijgen. Dat neemt niet weg dat Diepenhorst en zijn cast een gewaagde en spannende versie van Smekelingen brengen. Het thema van begraven is rijk vertegenwoordigd in de klassieke literatuur, ook Antigone van Sophocles gaat erover. In het waardig begraven of een lijk wetteloos overlaten aan de roofvogels schuilt een enorme tragedie. Hoe ontwrichtend dit dilemma is, laat Smekelingen duister, dreigend en ook met gedurfde theatrale middelen zien.
Kester Freriks
Theaterkrant.nl
Smekelingen Toneelschuur Producties ★★★★
Wat doe je als land als er ineens vluchtelingen voor je neus staan die om hulp vragen? Of de uiteindelijke beslissing is ingegeven door diep doorvoelde morele of juist door meer beleidsmatige overwegingen, de gevolgen ervan zullen altijd door mensen moeten worden gedragen. Dat is een actueel dilemma, maar historisch uniek is het niet. In de vijfde eeuw voor Christus schreef de Griekse tragedieschrijver Euripides er al 'Smekelingen' over.
De koning van Argos is verslagen door rivaal Thebe en de laatste laat niet toe dat de bewoners van Argos hun doden begraven. Daarom roept Argos de hulp in van Athene, dat zich uit een mengeling van rechtsstatelijk plichtsbesef en eerzucht militair in een conflict mengt dat het zijne niet is. Met alle dodelijke slachtoffers van dien.
De jonge regisseur Olivier Diepenhorst plaatst de handeling van 'Smekelingen' in een modern ambtenarenkantoor met een tapijtje, voorzichtig hippe stoelen en een prominente koffieautomaat. De tekst laat hij zijn acteurs vrijwel onbewerkt en integraal spelen, inclusief de bloemrijke uitweidingen en retorische hoogstandjes die de klassieke Griekse tekst rijk is.
Dat levert een intrigerende spanning op tussen de betekenis van 'Smekelingen' toen en de betekenis die de tekst nu nog kan hebben. De wankele waarde van democratie, de noodzaak internationaal recht te handhaven, de menselijke gevolgen van politiek beleid: het is ruim 2400 jaar na Euripides nog steeds relevant. Dat slaat de brug over het gapende gat in de tijd waarin bliksemwerpende goden, offerkransen en brozen schilden zijn verdwenen.
Met een groep acteurs die de moeilijke teksten glashelder spelen en een paar vernuftige theatrale ingrepen laat Diepenhorst vooral prachtig zien dat het verdriet over de dood van een kind, een echtgenoot of een vader tijdloos is. En dat we nog steeds niet hebben geleerd dat peilloze leed te voorkomen.
Robbert van Heuven
Trouw
Indrukwekkende Smekelingen
Waarom zijn mensen niet twee keer jong en daarna twee keer zo oud? Dan zouden ze de stommiteiten die ze de eerste keer begaan, de tweede keer kunnen vermijden. Het is een van de vele smeekbedes die - helaas - niet verhoord worden in Euripides’ Smekelingen. Olivier Diepenhorst heeft de klassieker uitgekozen voor zijn derde regie bij Toneelschuur Producties, na Ashes tot Ashes (Pinter) en Stilte van Lars Norén.
Smekelingen is een van Euripides’ minder vaak gespeelde tragedies, naast de klassiekers als Medea of Electra. Het is altijd wonderbaarlijk om een tekst te horen die bijna 2500 jaar geleden geschreven is die nog zo knisperfris klinkt en zo huiveringwekkend dichtbij voelt. Dat is ook een eerste compliment aan de acteurs.
Het is in feite geen drama in de letterlijke zin, met een aantal hoofdpersonen die een probleem uitvechten, tot er een oplossing komt, ten goede of ten kwade. eerder zou je het een debatstuk kunnen noemen over oorlog en vrede, over politiek en maatschappij, over macht en machteloosheid. De smekelingen zijn de vrouwen, die Theseus, de leider van het democratische Athene, komen vragen of hij hen wil helpen om de lijken van hun zonen te begraven. Zij zijn gesneuveld in het naburige Thebe en mogen niet worden opgehaald. Theseus probeert de Thebanen over te halen, eerst met woorden en als dat niet werkt, met geweld. Oorlog dus en nog meer doden.
In de gestileerde enscenering van Diepenhorst worden alle rollen gespeeld door maar vijf acteurs. In haar eentje is de jonge Jade Olieberg het koor van smekende vrouwen; de andere hebben dubbelrollen, met uitzondering van Justus van Dillen, die de rol van Theseus speelt. Het is even wennen aan de wat plechtstatige taal van Euripides (in de vertaling van Herman Altena), maar de acteurs kwijten zich voorbeeldig van deze taak. Heel knap hoe zij erin slagen de taal levendig te houden, zonder halfslachtige aanpassingen. Kirsten Mulder maakt indruk als de koningin-moeder die Theseus voorhoudt dat de smekelingen gehoord moeten worden, al moet haar eigen zoon daarvoor gevaar lopen. Ook de andere acteurs overtuigen. Spannend wordt het ook, bijvoorbeeld in het verbale gevecht dat Theseus voert met een bode van de Thebanen. De laatste lijkt met lef en brutaliteit aan de winnende hand, maar dan komt Theseus terug en wint hij met gemak, op alle fronten.
In het scènebeeld van Marc Warning staat een koffieautomaat centraal, waar de beide uiteinden van een brede plank op rusten. De overgang van verbale strijd naar een gevecht van man tot man gaat gepaard met een heftige explosie op toneel. De scène waarin Theseus terugkeert met de resten van de omgekomen soldaten, is huiveringwekkend en roept actuele beelden op. Diepenhorst en zijn acteurs brengen het verhaal van Euripides op indrukwekkende wijze tot leven.
Margriet Prinssen
Haarlems Dagblad
Diepenhorst kleurt binnen de lijntjes ★★★
Diepenhorst haalt een goed aantal klassieke trucs uit om zijn voorstelling niet saai te laten zijn.
Sprankelen van originaliteit wil het niet echt.
Al enkele jaren staat de jonge regisseur Olivier Diepenhorst op het punt van doorbreken met zijn gedegen teksttoneel. Hij werkt nu als veelbelovend talent bij de Haarlemse Toneelschuur en Smekelingen, van de oude Griek Euripides, is daar zijn derde voorstelling. Deze politieke Griekse tragedie is geen voor de hand liggende keuze: anderhalf uur politieke discussies in een gedragen vertaling van Herman Altena.
Smekelingen gaat over de vraag of het democratische Athene moet deelnemen aan een oorlog tussen Thebe en Argos. Koning Theseus houdt zijn stad in eerste instantie afzijdig. Maar de smekelingen (de moeders van de gevallen soldaten) halen hem over om, desnoods met geweld, de lijken van hun zonen van het vijandelijke grondgebied te halen. En zo begint een nieuwe oorlog.
Hardcore teksttoneel dus en Diepenhorst haalt een goed aantal klassieke trucs uit om zijn voorstelling niet saai of ouderwets te laten zijn. Bovendien zijn de acteurs goed. Justus van Dillen is een indrukwekkende Theseus. Kirsten Mulder speelt zijn steile moeder. En Martijn Nieuwerf weet in zijn rol als koning van Argos nog wat koddige details aan te brengen, een kunst in dit humorloze toneelstuk.
Er is weinig mis, Diepenhorst is een man die binnen de lijntjes kleurt. Op zich knap, maar sprankelen van originaliteit wil het niet echt. Ook na Smekelingen zal Diepenhorst nog wel een tijdje veelbelovend blijven.
Vincent Kouters
De Volkskrant