Vijand van het Volk • Theatergroep Suburbia
De bewoners van een kleine stad dromen van rijkdom en voorspoed nu er een bron met heilzaam water is ontdekt. Laat de kuurgasten maar komen! Iedereen zal er beter van worden. Aan die droom dreigt een einde te komen als huisarts Thomas Stockmann gif ontdekt in het geneeskrachtige water. Journalisten en invloedrijke burgers kiezen de kant van de arts. Maar zijn broer Peter, wethouder in het stadje, heeft zo zijn bedenkingen.
Deze zomervoorstelling van Henrik Ibsen is wrang, geestig en bovenal razend actueel. Een sociale komedie over corruptie en milieuvervuiling, én over de zwaktes van onze democratie, waarin de kloof tussen burgers en politici almaar groter wordt.
spel Justus van Dillen, Xander van Vledder, Ruben Brinkman, Titus Boonstra, Ad Knippels & Hanne Arendzen tekst Henrik Ibsen bewerking Florian Borchmeyer regie Albert Lubbers grafisch ontwerp Studio Ron van Roon fotografie Claudia Kamergorodski diner Zusjes van Dijk castingadvies Kemna Casting Marc van Bree productie Josta Visser marketing en publiciteit Nana Jongerden zakelijke leiding Jos van Hulst artistieke leiding Albert Lubbers
Vijand van het volk ★★★★
Xander van Vledder speelt Ibsens beroemde vierde akte op indrukwekkende wijze. Theatergroep Suburbia speelt de gemoderniseerde versie van Ibsens klokkenluiderklassieker.
Actuele vraag: kan het volk beslissen over zaken waarvan het weinig verstand heeft? Antwoord: 'De democratische meerderheid interesseert zich niet meer voor ideologie of vrijheid. Het volk is banaal en dom geworden! We moeten het volk uitroeien!'
Aldus de arts Thomas Stockmann in Henrik Ibsens toneelstuk Vijand van het volk. Deze klassieker over een miskende klokkenluider (uit 1882) ging afgelopen weekend in een gemoderniseerde bewerking in première in Almere.
Vijand van het volk wordt aanvankelijk licht opgediend. Stockmann (Xander van Vledder), zijn vrouw en twee bevriende journalisten hebben samen een bandje en repeteren wat protestsongs. Stockmanns broer Peter is wethouder. Justus van Dillen speelt hem als een vermakelijke regent.
Donkere wolken pakken zich samen als Thomas aan zijn broer vertelt dat hij heeft ontdekt dat er gif in het water zit van het plaatselijke kuuroord, waarvan de hele stad economisch afhankelijk is. Broer Peter, de pragmatische politicus, wil niks weten van dure saneringen. Sterker nog, op slinkse wijze weet hij zijn broer in diskrediet te brengen bij de pers en de publieke opinie.
De gezelligheid is ver te zoeken in de befaamde en door Van Vledder indrukwekkend gespeelde vierde akte, waarin Stockmann ten einde raad een tirade houdt ten overstaan van het publiek. In deze (oorspronkelijk voor de Berlijnse Schaubühne) herschreven rede richt Stockman zijn woede op het verderfelijke neoliberalisme, op de pers als 'vierde macht' en op het domme volk tegenover hem. Hij wordt weggehoond. Het gif zal nooit verdwijnen.
Vincent Kouters
De Volkskrant
Het lot van een klokkenluider ★★★★
Van held naar paria. Het kan snel gaan. In Ibsens Vijand van het volk (1882) maakt arts Thomas Stockmann het aan den lijve mee. Het water in het plaatselijke kuuroord is helemaal niet zo fris, stelt hij vast. Sterker nog, het is hartstikke giftig. De gemeenschap behoed voor een milieuramp, een standbeeld voor die man! Mooi niet, binnen de kortste keren keert de publieke opinie zich tegen de klokkenluider en moet hij vluchten, zoals het vaak met klokkenluiders gaat.
Xander van Vledder zet de dokter neer als een idealistische jonge hond. Een man met een bord voor zijn kop, in de ogen van zijn broer, een overtuigende Justus van Dillen. Die broer vertegenwoordigt het establishment. Als wethouder gaat hij voor het economisch belang van het kuuroord. Hij spint de discussie zo dat op den duur de stenen bij dr. Stockmann door het raam vliegen.
Suburbia baseert zich op een bewerking voor de Berlijnse Schaubühne met ruimte voor debat. In Almere leidt de tirade van Van Vledder tegen het neoliberalisme, Brexit en referenda ("Vraag David Cameron maar hoe raadgevend dat is") hooguit tot gegniffel. Het enige tegengas komt van zijn tegenspelers. Verder zeer de moeite waard, en geen spat gedateerd, deze Vijand. Losjes geënsceneerd in een halfopen schuur waar af en toe een gitaar wordt gepakt (Losing my religion, mooi gevonden) en waar acteurs hun entree maken per fiets. De wethouder rijdt zijn Ford naar binnen. Verschil moet er zijn.
Hans Smit
Het Parool
Zwart-wit bestaat niet ★★★½
Het lijkt zo simpel. Gezondheid zou altijd boven geldelijke belangen moeten gaan. Maar dat blijkt vaak toch wat genuanceerder. Kijk alleen maar naar de vele medicijntekorten die er de laatste tijd zijn ontstaan.
Henrik Ibsen mag Vijand van het Volk dan al in 1882 hebben geschreven, het stuk blijkt na al die tijd nog niets aan kracht te hebben ingeboet. Zijn verhaal over de arts Thomas Stockmann (gespeeld door Xander van Vledder) die ontdekt dat het geneeskrachtige bronwater in een provinciestadje zwaar vervuild is, is nog razend actueel (deze week nog werden er klokkenluiders veroordeeld). Want hoewel de dokter het recht en het gelijk aan zijn zijde lijkt te hebben, blijkt al snel dat niemand op zijn ’dure’ boodschap zit te wachten.
Regisseur Albert Lubbers heeft ervoor gekozen om niet louter ’gezellig’ zomervermaak naar Stadslandgoed De Kemphaan in Almere te brengen, alwaar de voorstelling gespeeld wordt in een half open, overdekte schuur. Het stuk begint weliswaar wat warrig en het lijkt aanvankelijk wel of de acteurs moeite hebben met het vinden van de juiste toon, maar dat kantelt wanneer er een vlammend betoog volgt over alles wat er allemaal mis is in Nederland (o.a. onderwijs, vluchtelingenproblematiek, neoliberalisme) en de motieven van Stockmann steeds meer ter discussie komen te staan. Want springt hij louter voor het hogere doel op de bres of speelt blinde ijdelheid ook een rol? Hoe zit het met de wedijver richting zijn broer en wethouder Peter? En wat blijft er van je idealen over als er een baksteen in het wiegje van je baby belandt?
Stockmann zelf kan niet anders dan concluderen dat „niet ons water vergiftigd is, maar onze democratie”. En misschien heeft hij wel gelijk. Maar juist het feit dat deze Vijand van het Volk zo geraffineerd laat zien dat het vaak allemaal niet zo zwart-wit is als het in eerste instantie lijkt, maakt deze voorstelling de moeite van het zien waard.
Esther Kleuver
De Telegraaf
Het innerlijke conflict van de klokkenluider ★★★★
Om de zoveel jaar speelt ergens wel het stuk Vijand van het volk(1882) van Henrik Ibsen. Koos Terpstra regisseerde in 1994 het stuk in de bewerking van Arthur Miller; in 2009 bracht Arie de Mol Ibsens Vijand bij Toneelgroep Maastricht en vier jaar later kwam het Vlaamse theatermakershuis De Queeste met een adaptatie. Nu brengt Theatergroep Suburbia uit Almere het stuk als ‘zomervoorstelling’ in Stadslandgoed de Kemphaan. En er is altijd popmuziek in deze enscenering: bij De Mol trok muziek van The Velvet Underground het stuk naar de jaren zestig, bij Suburbia klinkt een veelzeggende verklanking van Losing My Religion (1991) van R.E.M.
Echt zomers is Suburbia’s versie in de regie van Albert Lubbers niet. Dat is goed, en getuigt van durf. Op de bühne in het overkapte decor is het een enorme bende. Een overvolle keuken, boeken en kranten overal neergegooid, wijnflessen in dozen, rare zwevende planten in glazen schalen. Echt fijn om naar te kijken is het niet; het is teveel, te opzichtig-afleidend en nutteloos. Personages komen op en af per auto of fiets, naar gelang hun stand in de dorpse samenleving.
Dat doelloze decor typeert ook het begin van de voorstelling: het is alsof de spelers niet goed weten het stuk als een Brechtiaans pamflet te spelen of als een psychologisch drama. Het zweeft ergens tussenin. Snel is het verhaal gegeven: arts Stockmann ontdekt dat het water in het veelgeroemde kuuroord is vergiftigd. Die koele waterbron zou genezende krachten moeten hebben, maar baders worden ziek. Uit idealisme wil hij mensen waarschuwen voordat het te laat is; de zomer komt eraan, een kleine ingreep zal het water weer fris en gezond moeten maken. Xander van Vledder in de hoofdrol laat zich drijven door humane motieven, aanvankelijk naïef. Hij krijgt de plaatselijke courant met zich mee, maar die haakt af als de wethouder (in het oorspronkelijke stuk de burgemeester) dreigt met het faillissement van het gehele dorp, en dus van de krant. Stockmann en zijn vrouw Katharina hebben zojuist een kind gekregen.
Interessant is de invulling die Lubbers aan de hoofdrol laat geven: Van Vledder begint als een dokter die wordt geleid door goede en eerzame bedoelingen, zonder te beseffen tot welke catastrofe zijn aanklacht zal leiden. Geleidelijk raakt hij zo van zichzelf vervuld en zelfs bevangen door zijn ijdelheid, dat hij blind wordt voor zijn obsessies. Het vergiftigde bronwater is voor hem een alibi om de corrupte dorpspolitiek aan te vatten. En zo sluit zich om hem heen een verstikkend web van gemeentebelangen en een pragmatische pers die alleen aan eigen financieel gewin denkt, omdat slecht nieuws adverteerders en abonnees wegjaagt. Tot slot blijkt zijn schoonvader nog een dodelijke verrassing in petto te hebben.
Na het stroeve begin krijgt de voorstelling vleugels. De geniale plottovenaar die Ibsen is, dringt stap voor stap de arts van het kuuroord in de hoek, tot aan zijn ondergang. De redder van het volk vindt zichzelf terug als volksvijand. Hij krijgt een spreekverbod, wordt ontslagen, moet het huis uit en voor zijn vrouw en kind is er geen toekomst behalve een zwarte afgrond. Hoogtepunt van de voorstelling is zijn toespraak tot het dorp waarin hij de democratie hekelt. Lubbers en zijn bewerkers kiezen hier voor herkenbare onderwerpen als zelfverrijking van de bankiers, vluchtelingenproblematiek en asielzoekers. Ook wil dokter Stockmann de democratie afschaffen, want niemand in dit land interesseert zich nog voor de politiek. Het zijn grote en bevlogen woorden en opinies, die we herkennen uit voorstellingen als De verleiders en ook het recente Het pauperparadijs.
Toch maakt die zo geroemde actualiteit niet de kracht uit van de voorstelling, want de aanval op de hedendaagse corrupte en egoïstische wereld van graaiers is bekend. Ook de desinteresse van het volk voor de politiek is een lied dat we eerder hoorden, hoe schrijnend dat ook is. Boeiender is hoe Stockmann steeds meer vereenzaamt in zijn positie als klokkenluider. Idealisme botst keihard op pragmatiek en opportunisme. De plaatselijke krant kent niets dan konkelfoezende journalisten. In de realistische speelstijl die Theatergroep Suburbia nastreeft, gaat het om geloofwaardigheid. Van Vledder groeit in spelkracht naarmate de ondergang van zijn personage naderbij komt. Een schitterende rol speelt Titus Boonstra als gluiperige financieel directeur van de plaatselijke krant, gesecondeerd door Ruben Brinkman. Ze laten zien hoe de journalistiek onophoudelijk gevaar loopt partij te kiezen. Justus van Dillen als de wethouder is overtuigend als hij geleidelijk woede laat varen en wanhoop ervoor in de plaats zet. Een heel mooie vileine rol speelt Ad Knippels als de vader van Katharina die de laatste genadeslag geeft door te dreigen met onterving. Katharine, vertolkt door Hanne Arendzen, is bedeeld met een kleine rol: deze Ibsen is een mannenzaak. Haar sterkste moment is als ze zich uit wanhoop opkrult in een fauteuil, terwijl haar haar golft over de leuning. Een soort verdrinking.
Geleidelijk neemt de voorstelling bezit van de toeschouwer. Dat is knap. De regie en de spelers hebben, net als kuuroordarts Stockmann, veel te vertellen en veel aan te klagen over hedendaagse misstanden. Dat maakt Vijand van het volk boeiend. Nog sterker is het innerlijke conflict van klokkenluidende idealist: hij handelt uit menswaardige motieven maar krijgt juist de mensheid tegen zich. De mens wil bedrogen worden, lijkt het onderliggende motief. Als aan het slot de erfenis dreigt te vervallen, is een zaak duidelijk: het draait allemaal om geld. Behalve bij Stockmann en zijn vrouw, bij hen overheerst het idealisme. Op deze manier hebben Lubbers en zijn spelersgroep overtuigend bewezen dat idealen fragiel zijn, en het waard om te worden verdedigd.
Kester Freriks
Theaterkrant.nl